Ágreiningur á vinnustað

Erfið samskiptamál eru mikilvægur ábyrgðarþáttur stjórnanda á vinnustað. Eigi hann erfitt með að takast á við slík mál er mikilvægt að fá utanaðkomandi aðstoð. Ágreiningur er hluti af samskiptum fólks og ekki hjá því komist að forðast hann á vinnustað. Ágreiningur getur verið flókinn og margar tilfinningar geta spilað þar inn í. Hann getur þó verið nauðsynlegur varðandi framþróun mála og til að fleiri sjónarmið nái að koma fram, t.d við mikilvæga ákvarðanatöku.

Ágreiningur sem er lítilvægur og snýr að málefnum er auðleysanlegur en hann getur líka verið persónulegs eðlis og þá er mikilvægt að grípa inn í. Persónulegur ágreiningur sem látinn er óáreittur af stjórnanda vinnustaðarins vefur upp á sig og versnar. Meðal annars eykst baktal, fólk fer að skilgreina sig í hópa með eða á móti deiluaðilum, neikvæðni nærist og vinnuframlagið skerðist. Hér liggur listin í því hvort fólk hafi hæfni til að leysa úr ágreiningi með fullnægjandi hætti og þar liggur ábyrgð stjórnandans.

Það er því mikilvægt að taka því alvarlega ef starfsmenn leita til stjórnanda vegna samskiptavanda eða vanlíðan á vinnustað og bregðast strax við. Fólk hefur tilhneigingu til að forðast að ræða ágreiningsmál þar sem þau geta orðið mjög óþægileg. Sú leið er hins vegar ekki líkleg til árangurs.

En hvernig leysir stjórnandi ágreining á vinnustað?

• Gerðu mun á persónulegum ágreiningi og málefnalegum ágreiningi

• Ekki hunsa vandann eða halda að hann muni leysast af sjálfu sér

• Ef vandinn er persónulegs eðlis, ræðið þá hvaða tilfinningar hann hefur í för með sér fyrir þá sem fyrir honum verða

• Deiluaðilar upplifa ekki hlutleysi, reyni stjórnandi að taka á málum með ófullnægjandi hætti og geta því mál vaxið og versnað til muna

• Persónulegur ágreiningur getur haft neikvæðar afleiðingar á aðra starfsmenn vinnustaðarins og þeir þurfa líka stuðning

• Ekki hika við að fá utanaðkomandi aðstoð teljir þú þig ekki geta leyst vandann eða treystir þér ekki til þess sem stjórnandi

Hunsun starfsánægjukannanna

Starfsánægjukannanir eru mikilvæg verkfæri stjórnenda og stjórna fyrirtækja og stofnana, til að meta vellíðan fólks i vinnunni undir þeim stjórnarháttum sem eru við lýði og stöðu mannauðsmála á vinnustöðum yfir höfuð. Markmiðið með þeim er að bæta það sem bæta má og tryggja öryggi, vellíðan og starfsánægju starfsmanna á vinnustaðnum. Að auki er þetta mikilvægur vettvangur fyrir starfsmenn til tjáningar undir nafnleynd.

Skipulagsheild vinnustaða er í föstu formi þar sem hver og einn starfsmaður hefur sitt hlutverk og sitt ábyrgðarsvið. Starfsmaðurinn þarf því að reiða sig á næsta yfirmann komi upp árekstrar eða óánægja. Það er því ekki frá því að þessari miklu ábyrgð stjórnandans til að hlusta á líðan hvers starfsmanns og bregðast við sé hægt að líkja við ábyrgð foreldra á líðan barns þess.

Í viðtali við formann SFR, sem í samstarfi við Capacent, gerir árlegar starfsánægjukannanir hjá ríkisstofnunum kemur fram að litlar breytingar eigi sér stað á því sem betur má fara á milli hjá mörgum stofnunum á milli ára. Viðtal þetta var í Speglinum á Rás 2 þann 25. maí sl. Skv. honum hafa yfirmenn ekki verið að taka á málum sem skyldi. Hann telur eina ástæðu geta verið þá að verið sé að ráða inn fagmenn í stjórnendastörf sem séu ekki endilega mjög hæfir stjórnendur þótt þeir séu færir fagmenn á því sviði sem þeir eru í forsvari fyrir. Hann getur þess jafnvel að pólitík geti komið við sögu við slíkar ráðningar.

Því miður virðist vera sem svo að ef starfsánægjukönnun fær slæma útkomu þá séu sumir starfsmenn enn að upplifa það að yfirmaðurinn komi til tals við hvern og einn í deildinni og spyrji þá út í hverju þeir svöruðu í könnuninni. Þessi aðferð sem er bland af ótta- og ógnarstjórnun er ekki til þess gerð að laga ástandið, þvert á móti. En sem betur fer er þó þessi stjórnunaraðferð á hverfanda hveli og unga kynslóðin miklu betur upplýstari um það að þessi leið sé ekki viðurkennd í stjórnun okkar tíma. Þessi hegðun stjórnanda segir auðvitað hvað mest um óöryggi hans og vanhæfni í samskiptum. Öruggur og traustur stjórnandi tekur niðurstöðum sem þessum fagnandi og gerir hvað hann getur til að bæta úr. Hann fer ekki í vörn eða tekur niðurstöðunum persónulega. Hann hugsar um heildina og hefur þroska, hæfni og tilfinningagreind sem til þarf.

Því miður er það nú svo að ef lykilstjórnandi leyfir sér hegðun sem þessa gagnvart starfsfólki sínu þá er lítil von um að niðurstöður slæmrar könnunar verði tekið alvarlega á vinnustaðnum og um að breytinga sé að vænta. Því vakna spurningar eins og;

• Hvert getur starfsfólkið leitað?
• Er stjórnin með eitthvað eftirlit með hegðun stjórnenda gagnvart undirmönnum sínum?
• Getur yfirmaðurinn falið þetta fyrir stjórninni?

Þessi framkoma hefur lamandi áhrif á starfsmenn og þeir finna fyrir vanmætti þar sem að það er lítið sem ekkert sem þeir geta gert til að laga ástandið. Rödd þeirra heyrist en á hana er ekki hlustað og þar með finnast þeir sviknir. Það eina sem er í stöðunni er að neyðast annað hvort til að sætta sig við óheilbrigt ástand eða yfirgefa vinnustaðinn. Það er þó engin ásættanleg lausn, hvorki fyrir þá né vinnustaðinn og að auki eru ekki allir starfsmenn í góðri stöðu til að fara ut á vinnumarkaðinn að nýju.

Þetta er virkilega umhugsunarvert fyrir stjórnir fyrirtækja og stofnana og krefst úrlausnar.

Mannorðsmorð stjórnenda

Þegar ungir stjórnendur fá sína fyrstu stjórnendastöðu eru þeir að vonum, uppfullir af krafti, eldmóði og óteljandi hugmyndum um hvað og hvernig þeir ætla að gera vinnustaðinn sinn nýja betri og láta menntun sína og þekkingu skila árangri. Mikil spenna ríkir fyrir stöðunni og óreyndir stjórnendur gleyma oftast (sem eðlilegt er)að athuga hvort vinnustaðurinn sem þeir eru að ráða sig til sé "heilbrigður". Það sem mikilvægt er að athuga er hvort þar ríkir góð menning og stjórnendur stundi heilbrigða stjórnarhætti. Ef óreyndir stjórnendur lenda á vinnustað þar sem stjórnandinn er "toxic“ og þar sem pólitík eða einhver annarleg sjónarmið ráða ríkjum geta þeir heldur betur lent illa í því. Sérstaklega á það við um hæfa stjórnendur sem ráðnir eru og standa sig svo vel og verði það vinsælir, að yfirstjórnandanum stendur ógn af þeim. Þeirra eigin stóll er í hættu og þá byrjar ballið.

Óheilbrigðum (toxic) stjórnanda sem stafar ógn af undirmanni sínum notar flestöll tækifæri sem gefast til að grafa undan honum. Hann gefur til að mynda ráð gagngert til að klekkja á honum. Svona mönnum er ekki treystandi fyrir horn en það veit hinn nýi stjórnandi ekki. Sem dæmi má nefna að stjórnandinn lætur hann fá það verkefni að hagræða í rekstri eða ákveðnum rekstarlið um nokkrar milljónir og tilkynnir það á starfsmannafundi svo allir heyri. Hann sjálfur veit að þessu markmiði verður erfitt eða jafnvel ekki hægt að ná en ásetningur hans er að láta stjórnandann líta illa út á meðal starfsfólksins. Nái hins vegar stjórnandanum að hagræða og spara um þessar milljónir þá fara þær upplýsingar aldrei lengra en á milli hans og stjórnandans. Hann passar vel upp á að láta það ekki fréttast.

Óheilbrigður stjórnandi reynir líka að koma stjórnandanum í þær aðstæður að undirfólk hans fari að grafa undan honum. Honum tekst það með því að halda frá þeim upplýsingum eða gefa þeim rangar upplýsingar sem hann veit að grefur undan viðkomandi sem yfirmanni. Hann er í góðri stöðu til þess og reynir þannig að splitta upp starfsmannahópnum og koma viðkomandi í erfiðar aðstæður. Eina markmiðið hans er sem áður að bola viðkomandi út. Á endanum tekst honum það þar sem óreyndi stjórnandinn fellur í allar þær gildrur sem fyrir hann eru settar. Starfsfólkið rís gegn honum og staða hans versnar innan vinnustaðarins. Starfsfólkið hættir að taka mark á honum, hópar sig saman gegn honum og að lokum hrökklast hann í burtu. Hann fær ekki stuðning síns yfirmanns og á sér því engan talsmann. Við tekur vanlíðan, veikindafrí og samræður um starfslok.

Óreyndi stjórnandinn er nú kominn með óverðskuldaða reynslu og situr eftir með ónýtt mannorð þar sem hann þarf á meðmælum "toxic“ stjórnandans að halda þegar hann vill sækja um vinnu að nýju. Þau meðmæli veit hann að hann fær aldrei og hann veit að það lítur ekki vel út að tala illa um fyrrverandi yfirmann sinn í atvinnuviðtali. Hann á sér því enga vörn.

Með þessari hegðun er mannorðsmorð framið og ekkert nema heppni sem færir viðkomandi vinnu sem stjórnanda að nýju. "Toxic" stjórnandinn situr eftir á sínum vinnustað sigri hrósandi og öruggur með að enginn muni nú ógna stöðu hans. Hann sjálfur kýs veikan eftirmann sem hann veit að hann hefur stjórn á. Einelti af þessu tagi er því miður staðreynd á vinnustöðum þar sem óehilbrigðir stjórnunarhættir ríkja. Ungi stjórnandinn á sér enga málsvörn. Þess vegna er mikilvægt að þeir sem eru að sækjast eftir stjórnendastöðu kynni sér sögu vinnustaðarins og starfsmannaveltu áður en þeir ráða sig í vinnu. Sé það ekki gert og lendi þeir í aðstæðum eins og lýst er hér að ofan getur þetta haft neikvæð áhrif á allan feril þeirra og það án þess að þeir hafi gert nokkuð skapaðann hlut af sér og séu í raun miklu hæfari stjórnendur en sá situr eftir, með glottið. Einnig þurfa ungir stjórnendur að vara sig á að gera starfslokasamning sem inniheldur þagnarskyldu um það ofbeldi sem átti sér stað. Slíkt hugnast bara vanhæfum stjórnendum og þeirra vinnustað.

Ofbeldið hins vegar lifir sjálfstæðu lífi í litlu landi þar sem allir þekkja alla. 

Ertu fyrirmynd?

Það getur verið auðvelt að falla undir pressu múgæsings. Sérstaklega á það við ef viðkomandi er hluti af stórum hópi sem er með afgerandi og jafnvel róttæka skoðun á einhverju tilteknu málefni. Það er gott og gilt og auðveldara undir þeim kringumstæðum að gera svo heldur en ekki. Hins vegar má alveg íhuga hvaða afleiðingar það hefur í för með sér?

Um daginn var hringt í mig frá Krakkafréttum RÚV. Þar bar þáttaspyrillinn það undir mig hvort ég væri tilbúin að svara 9 ára gamalli stúlku sem hafði haft samband við þáttinn og spurt þeirrar spurningar hvort fullorðnir leggi líka í einelti? Mjög góð spurning og góð pæling hjá lítilli stúlku. Það var hins vegar erfiðara að svara svona lítilli hreinni sál sem spurði í góðri trú og vonaðist sennilega eftir að heyra að svo væri ekki. Helst hefði ég viljað svara því neitandi til að barnið myndi halda sinni hreinu trú áfram. En því miður er lífið ekki svona einfalt. Það vitum við sem eldri erum að lífið getur verið flókið og á stundum erfitt og samskipti geta sennilega verið enn flóknari.

Heit málefni ýta undir heita umræðu og oft geta tilfinningarnar tekið völdin og skynsemin fokið út um gluggann. Þegar svo er, er þá réttlætanlegt að kalla fólki ljótum meiðandi orðum? Á fólk t.d í embættisstöðum það skilið? Þetta fólk les blöðin og hefur tilfinningar sem hægt er að særa og þetta fólk á jafnvel börn sem skilur ekki af hverju allir eru svona reiðir út í foreldra sína og gráta í koddann sinn. Eiga þau það skilið? Það er vel hægt að skilja reiði almennings á Íslandi í dag. Hins vegar er það líka val hvers einstaklings fyrir sig hvort hann ætlar að ala á reiði sinni og láta hana taka völdin. Völdin í sínu eigin lífi sem og annarra. Afleiðingar á slíku geta ekki haft nema neikvæð áhrif og þá sérstaklega fyrir þann sem í hlut á.

Hrunið er staðreynd. En það er líka staðreynd að það eru að verða 8 ár síðan það varð. Ætlum við sem þjóð að ala á þessu hatri og heift endalaust? Hverjum líður vel með það og hvenær er komið nóg? Þurfum við til þess nýja ríkisstjórn, nýja flokka á þing, nýtt fólk, allt nýtt. Þurfum við ekki bara að vinna saman og eiga góða samskipti? Vinna saman að því að heila þjóðina að nýju? Vera fyrirmyndir fyrir börnin okkar? Viljum við verða eins og maðurinn sem getur aldrei átt í góðum samskiptum við neinn og þarf því alltaf að fá sér nýja konu og nýja vini af því allir eru svo ómögulegir í kringum hann, og neitar sjálfur alfarið að horfast í augu við vandann sem gæti jafnvel legið hjá honum sjálfum? Nú erum við að tala um fullorðna fólkið.

Við kennum börnunum okkar að vera ekki reið og fyrirgefa. Hvað gerum við sjálf? Börnin skilja ekki af hverju allir eru svona reiðir og það er erfitt að útskýra það þar sem þroski þeirra býður ekki upp á það. En þau sjá hegðunina og finna fyrir reiðinni og þau lesa það sem fólk segir á samfélagsmiðlum. Þar er framtíð landsins okkar að nema og læra að reiðin er leiðin til lífsins. Varla getur það verið rétt?

Heiftin á netinu

Það er okkur öllum hollt og nauðsynlegt að setja okkur sjálfum og öðrum mörk. Það gerum við til þess að verja okkur ágangi annarra sem eru til dæmis ekki alveg með sín mörk á hreinu og hafa engann "stoppara"ef svo má að orði komast. Öll höfum við okkar eigin viðhorf og skoðanir sem eru ekki endilega þau sömu og nágrannans sem ætti ekki heldur að skipta máli.

Heilbrigð skynsemi ætti að segja okkur að það sé í lagi og hver og einn eigi rétt á sínum skoðunum. Með aukinni tjáningu fólks inni á samfélagsmiðlun er eins og neikvæð ótilhlýðileg hegðun hafi aukist. Þar sitja menn á bak við tölvur og gera sig breiða og þurfa því aldrei að horfast í augu við þá aðila sem þeir eru að "blammera". Þeir eiga kannsi 500 vini á Facebook sem að sjá þessi ummæli en jafnvel sjá þetta miklu fleiri. Það á alla vega við um "virka í athugasemdum" t.d. Myndi sá hinn sami og gerir sig breiðan á bak við tölvuna heima hjá sér láta slík orð falla á sviði fyrir framan þessa 500 aðila eða í sjónvarpi með manninn sem hann er að tala um við hliðina á sér? Væri í lagi að sýna svona framkomu undir þeim aðstæðum? Myndir þú sitja undir því? Ef, nei er þá í lagi að sýna svona dónalega framkomu við náungann ef það er gert á netinu?

Það er ekki gott þegar fólk fer í persónulegar árásir á annað fólk fyrir það eitt að vera með aðrar skoðanir og það sjálft. Það er bara ekki í lagi. Hvað þá að missa stjórn á sér og láta vaða alls konar ljót og ærumeiðandi orð eða bara standa og öskra. Það er ljóst að það er eitthvað að hjá þeirri manneskju sem svo gerir. Þar vantar einhvern "stoppara". Auðvitað dæmir svona hegðun sig sjálf en eftir situr að viðkomandi hefur látið ógeðfelld og særandi orð falla á manneskjur sem eiga þau engan veginn skilið. Þá liggur við að sá sem verður fyrir því þarf að verjast þessum árásum. Það er þó ljóst að þeir einstaklingar sem eru staddir á þeim stað að hegða sér svona eru ekki líklegir til að sjá neitt að hegðun sinni og þurfa að sjálfssögðu að eiga við þær afleiðingar á fleiri vettvangi en á netinu. Það er því nauðsynlegt fyrir hann sem fyrir þessu verður að skilja hvað liggur að baki þessarar neikvæðu hegðunar. Þessi vanhæfni viðkomandi í samskiptafærni segir auðvitað meira um hann sjálfan en nokkurn tímann þig sem fyrir henni verður.

Hver er tilgangurinn með því að birta slík ærumeiðandi og særandi orð? Er það til að upphefja sjálfan sig á kostnað annarra af því að færi gefst til? Er það vegna hreinnar mannvonsku? Er það vegna tilfinningalegs vanþroska? Af hverju þessi reiði? Maður spyr sig. Auðvitað liggur stundum þarna að baki vanmáttur þess reiða.

Hins vegar er mikilvægt að minna sig á að það er í sjálfu sér ekkert að þarna nema kannski einhver vandamál þess sem svona lætur. Það hefur í rauninni ekkert með þig að gera. Það á enginn að sætta sig við svona hegðun og fólk hefur fullan rétt á að hafa mismunandi skoðanir og sem betur fer. Það er í lagi að vera ósammála en það er ekki í lagi að fara í manninn í stað málefnisins.Best er að láta ekki tilfinningaleg vandamál annarra hafa áhrif á þitt líf.

Það er líka gott að vera meðvitaður um hvenær best er að þegja í stað þess að svara illa rökstuddum dylgjum. Þannig ver maður sig best og þannig nærist ekki reiðin. Sá vægir sem vitið hefur meira á hér svo sannarlega við. 

Kulnun í starfi (Burn out)

Hugtakið kulnun í starfi hefur almennt ekki verið mikið notað í íslensku tali undanfarin ár en þó er farið að aukast að rætt sé um það að einhver sé útbrunnin í starfi.

Margir kannast við að vinna á vinnustöðum þar sem vinnuálag er mikið og mannaforráð af skornum skammti. Hér er hægt að nefna sem dæmi, heilbrigðisstéttir, starfsmenn félagsþjónustu og kennara en þessar stéttir eru skv. rannsóknum í meiri hættu en aðrar stéttir til að upplifa kulnun í starfi á sínum starfsferli.

Vinnuveitendur bera ábyrgð á því að stjórna vinnuálagi á sitt starfsfólk og oft getur það verið hægara sagt en gert. Það er þó sérstaklega vandasamt á tímum efnahagsþrenginga þar sem vinnuálag eykst vegna samdráttar. Hins vegar er það misjafnt á milli vinnustaða hvernig að því er staðið að fylgjast með að álag á starfsfólk sé innan „eðlilegra marka“ og hvort eða hvernig brugðist er við því.

Einkennum kulnunar í starfi getur svipað til einkenna þunglyndis. Í pistli sem birtist á mbl.is þann 19.febrúar 2015 útskýrir Brynja Bragadóttir doktor í vinnusálfræði muninn á þunglyndi og kulnun.

„Þunglyndi er sjúkdómur sem snertir öll svið daglegs lífs. Kulnun er ekki sjúkdómur, heldur samsafn einkenna sem fyrst og fremst snerta vinnusviðið. Afleiðingar kulnununar geta hins vegar verið þunglyndi og/eða líkamlegir sjúkdómar. Kulnun er líka annars konar ástand en streita. Til að mynda eru einkenni streitu oftast líkamleg en einkennni kulnunar tilfinningaleg. Langvarandi streita getur þó leitt til kulnunar.“

Skv. vinnusálfræðingnum og prófessornum, Wilmar Schaufeli, við Háskólann í Utrecht í Hollandi, eru þó líka einstaklingsbundnir þættir sem geta haft áhrif á kulnun og þarf að taka þá með í reikninginn samhliða vinnutengdum þáttum. Þetta geta þá verið þættir eins og fullkomunarárátta einstaklingsins og þær miklu væntingar sem hann gerir til sjálfs síns en líka óhófslegt vinnuálag til langs tíma litið. Inn í þetta fléttast svo nálgun yfirmanns, hvatning ofl.

En hvað þýðir það að vera útbrunnin í starfi og hvað er hægt að gera í því? Eins og fram kom hér að ofan þá getur einkennum kulnunar í starfi svipað til einkenna þunglyndis og ætti hver stjórnandi að fylgjast með líðan sinna starfsmanna. Það verður að bregðast við og aðstoða viðkomandi starfsmann fyrst og fremst með skilningi á aðstæðum hans og úrræðum til að vinna bug á þessum vanda. Stjórnendur í ofangreindum stéttum ættu sérstaklega að huga að sínum starfsmönnum og skima fyrir kulnun í starfi með þar til gerðum listum. Að auki er mikilvægt fyrir stjórnendur að huga að þremur þáttum innan vinnustaðarins en þeir eru:

• umhyggja til starfsmanna

• jafnvægi á milli hæfni starfsmanns og kröfu vinnustaðarins

• að gæta fjölbreytileika í starfi t.d. með endurmenntun/starfsmenntun

Þeir sem glíma við kulnun í starfi þurfa aðstoð sem m.a. felst í að læra slökunartækni og önnur bjargráð auk viðtala við sérfræðinga á þessu sviði. Að auki þarf vinnustaðurinn að fara í naflaskoðun og bæta þær aðstæður sem geta leitt til kulnunar í starfi. Helgun í starfi er hinn hliðin á sama peningnum og „win- win“ staða fyrir alla aðila er að sú hlið snúi upp.

Opin tjáskipti

Vellíðan er mikilvæg í öllum samfélögum og hefur sennilega enn mikilvægari sess í litlum samfélögum þar sem samskiptin eru náin og oft svo snúin. Fólk er stundum í mörgum hlutverkum og hefur mismunandi hagsmuna að gæta hverju sinni. Aðrir þurfa að vera meðvitaðir um í hvaða hlutverki fólk er hverju sinni og virða rétt fólksins til einkalífs þess á milli.

Upplifanir fólks á veruleikanum, atburðarrásum og orðum náungans geta verið misjafnar. Upplifun hvers og eins getur verið sprottin út frá hugsunum okkar,þroska og einnig líðan hverju sinni. Við getum upplifað sama eða svipaðan atburð með misjöfnum hætti eftir því hvernig við erum stemmd þegar hann á sér stað. Auðvitað skiptir líka máli með hvaða hætti aðrir tjá orðin sín okkar garð. Það er ekkert svart og hvítt í þessu frekar en öðru. Opin tjá skipti eru mikilvægt afl í öllum samskiptum manna á milli. Þau eru samskipti sem eiga sér stað á milli tveggja aðila þar sem talað er opið um málefnið hvort sem það er með jákvæðum eða neikvæðum hætti. Þessi tjáskiptaháttur er enn mikilvægari þegar fólk er ósammála um hlutina. Það verður nefnilega að vera hægt að vera ósammála án þess að vera ásakandi í garð hins. Í versta falli má alltaf vera sammála um að vera ósammála. Sama má segja um reiði en hana þarf líka að kunna að tjá án ásakana. Mikilvægt er að kunna að stjórna reiðinni og fá útrás fyrir hana á heilbrigðan hátt eða þann hátt sem særir ekki eða ógnar öðrum í manns nánasta umhverfi.

Í öllum samskiptum er svo mikilvægt að finna lausnir í stað þess að benda á blóraböggla og þessi tjáningarleið kemur svo sannarlega í veg fyrir misskilning vegna mismunandi túlkana fólks á upplifun þess. Það er ríkt í manninum að skiptast í hópa með eða á móti einhverjum en það er verulega varasamt. Eins og sagt var í byrjun er upplifun fólks mismunandi og ef einhver er vondur við hann Jón vin þinn að hans eigin sögn er það ekkert endilega rétt hjá honum. Við höfum sjaldnast allar forsendur til að mynda okkur skoðun. Það er í góðu lagi að hlusta á fólk, sýna skilning og reyna að leiðbeina en meira í lagi varasamt að mynda sér afstöðu þegar um orð þriðja aðila eiga í hlut. Of oft fara þá líka sögusagnir á kreik sem enginn veit í raun hvort að fótur sé fyrir. Það er nefnilega í eðli fólks að fylla inn í eyður til að fá rökræna útkomu. Talaðu beint við hann sem þú ert ósáttur við. Ekki við konuna hans eða frænda hans, þeir hafa ekkert með þetta að gera.

Best er að tala hreint út um hlutina. Útskýra og upplýsa því þá getur ekki sá sem vill reyna að dvelja í neikvæðni og leiðindum haldið því áfram. Af hverju? Jú af því það var talað opið út um málið og hinir vita því betur. Opinber samskipti skilja eftir miklu betri niðurstöður og lausnir en engin samskipti eða samskipti í gegnum þriðja aðila, það er bara staðreynd. Til að iðka opin samskipti þarf samt að byrja á sjálfum sér og sinni eigin fjölskyldu. Mikilvægast er að kenna börnunum okkar þetta jákvæða tjáningarform því það hefur forvarnargildi.

Verum hrein og bein það er alltaf best og kemur í veg fyrir enn meiri vanda.

Umræða og ábyrgð!

Umræðan í fjölmiðlum undanfarið hefur verið að mér finnst á mjög neikvæðum nótum undanfarið. Hver umfjöllunin á fætur annarri fjallar um að reyna að afhjúpa einhver mistök eða afglöp jafnvel í starfi sem og að einblína á að finna einhvern sökudólg til að skella skuldinni á. Þessi umræða dregur úr manni þrek og orku. 

Þessi fórnarlambsvæðing er að mínu mati að verða svolítið þreytandi. Hvað með að reyna að fókusera á eitthvað jákvætt og uppbyggjandi? Þarf ekki þjóðin á því að halda? Myndi okkur ekki öllum líða betur? Við búum í litlu samfélagi þar sem flest mál sem koma upp í fjölmiðlum snerta okkur á einhvern hátt. Ég hef unnið í félagsþjónstu í 12 ár og ég veit að það er mikið af hörmulegum málum í gangi þarna úti en á sama tíma veit ég líka að það er frábært fagfólk að störfum í þessum málaflokkum sem reynir að vinna lausnarmiðað og aðstoða fólk með að fá viðeigandi meðferðir.

Þurfum við að taka upp öll þessi mál til umræðu í fjölmiðlum eða á samfélagsmiðlum. Er það ekki annað áfall fyrir fórnarlömbin? Ég held að það virki ekki sem stuðningur við fórnarlömb glæpa og ofbeldis, því miður. Með þessu er ekki verið að meina að þöggun eigi að eiga sér stað, það er allt annar hlutur.

Erum við komin á þann stað að uppbyggileg umræða á varla séns í fjölmiðlum af því hún selur ekki nógu mikið? Hver ber ábyrgð á því? Hvaða skilaboð erum við að senda til barnanna okkar? Við berum auðvitað öll ábyrgð á okkur sjálfum en erum óneitanlega í þeirri í stöðu að þurfa að fylgja fjölmiðlaumræðunni því hún er stýrandi í samfélaginu okkar. Það væri óskastaða fyrir líðan og heilsu okkar landsmanna að umræðan fari að verða aðeins uppbyggilegri en hún er og þar liggur ábyrgð fjölmiðla. Siðferðileg skylda mætti kalla það. Svo berum við auðvitað öll ábyrgð á okkar framlagi á samfélagsmiðlunum. Það mætti kalla þetta samfélagslega ábyrgð. 

 

Eineltismál barna

Umræða um eineltismál barna eru tíð í fjölmiðlum og ber nú á góma þegar skólarnir eru að byrja að nýju eftir sumarfrí. Oftar en ekki snúast þær umræður um meint úrræðaleysi skólayfirvalda til þess að taka á slíkum málum eða einhvers konar getuleysi til þess að leysa þau. Skv. 13.gr. laga um grunnskóla nr. 91/2008 eru grunnskólar vinnustaður nemenda og ber því skólayfirvöldum að taka á eineltismálum sem og öðrum sálfélagslegum vandamálum. Grunnskólaárin eru mikilvægur undirbúningur barna hvað varðar félagslega þætti og samskiptafærni. Flestir skólar eru með eineltisstefnur og má því leiða líkum að því að þeir séu með viðbragðsáætlun komi einelti upp í skólanum. Niðurstöður í rannsókn Hjördísar Árnadóttur árið 2011 sýna að flestir skólar séu vel í stakk búnir að taka á eineltismálum en forvörnum sé ábótavant. Það er rétt að árétta það að einelti er ofbeldi. Þetta á við um hvort sem um er að ræða einelti á milli barna eða fullorðinna.

Hins vegar er sá munur á einelti barna og fullorðinna að börnin geta sér enga vörn veitt sjálf og þurfa því að stóla á að fullorðna fólkið taki rétt á ofbeldismáli í þeirra garð og af heilindum og ábyrgð. Barnaverndarlögin fjalla ekki um einelti sem slíkt og koma því oftast barnaverndarstarfsmenn ekki inn í eineltismál nema að annað hvort þá gerandi eða þolandi í málinu sé skilgreint sem "opið mál" hjá barnaverndinni. Úr ofangreindri rannsókn kom fram að félagsþjónustan komi aðeins inn í slík mál séu þau orðin of erfið fyrir skólana að vinna úr. Úrræðum er því ábótavant og eru flestir foreldrar að standa í að verja börnin sín hvað þessi mál snertir innan skólanna. Dæmi eru um að fjölskyldur þurfi að flytja burt úr sveitarfélagi til að barnið þeirra njóti friðar. Er slíkt ásættanlegt árið 2015?

Börn hafa sömu mannréttindi og fullorðnir og eiga rétt á að komið sé fram við þau af kurteisi og virðingu. Börn þurfa að geta treyst á að fullorðna fólkið aðstoði þau, líði þeim illa og virði líðan þeirra. Fullorðnir bera því ábyrgð á að fá nauðsynlega og fullnægjandi fræðslu um ofbeldismál af þessu tagi til að geta leyst málin með farsælum hætti.

Að sjálfssögðu verða ekki allir foreldrar sáttir í eineltismálum og flestir foreldrar vilja ekki trúa að börnin þeirra leggi í einelti. Staðreyndin er hins vegar sú að börn sem leggja í einelti eiga foreldra. Við megum því ekki fara í afneitun. Við verðum að horfast í augu við málið hversu erfitt sem það er. Okkur ber skylda til að leggja okkar af mörkum til úrlausnar. Við erum fyrirmyndir barnanna okkar og það eru kennarar líka. Hvaða skilaboð erum við að gefa börnum okkar ef við stingum hausnum í sandinn? Hvaða skilaboð er skólakerfið að senda börnunum ef þeir geta ekki leyst málin? Er það lausn að flytja úr sveitarfélaginu?

 

Sumir hafa sagt við mig í starfi mínu að skólayfirvöld "leysi málið" með því að láta geranda og þolanda takast í hendur og "sættast". Það er auðvitað algjörlega óásættanlegt að ná sáttum í ofbeldismálum, þar sem annar aðilinn er með "yfirburðastöðu" gagnvart hinum. Þetta á bæði við um börn og fullorðna. Það eru til lausnir og bjargráð í eineltismálum, bæði hjá fullorðnum og börnum. Telji skólar sig ekki vera í stakk búna til að taka slíkum málum er best að kalla til fagmenn sem vinna með einelti barna. Einelti er alvarlegt mál sem getur haft hræðilegar afleiðingar. Jafnframt er mikilvægt að skólasamfélagið vinni markvisst með foreldrafélögum og Samtökum heimili og skóla til að taka á þessum erfiðu málum. Forvarnir eru hér lykilorð. Það eru án efa allir sammála um að best sé að byrgja brunninn áður en barnið dettur þar ofan í.

Eflum fræðslu um einelti.

Þolendur gerðir ábyrgir

Á árum áður þegar kona varð fyrir kynferðisofbeldi var talið að hún hafi með einhverjum hætti boðið upp á það. Að hún hafi t.d. ögrað gerandanum með hegðun sinni, útliti eða klæðaburði. Þetta sama segja oft barnaníðinga, þ.e. þegar þeir réttlæta brot sitt gagnvart börnum. Dæmi um skýringu væri að barnið sjálft hefði sýnt kynferðislega tilburði. Í mörgum ríkjum heims er þetta enn við lýði og í sumum löndum er konum refsað fyrir að vera þolendur nauðgunar. Þetta viðhorf er sem betur fer á undanhaldi á Vesturlöndum. Hér á landi stingur það hins vegar í stúf að þolendur annars konar ofbeldis, t.d. eineltis (á vinnustað, í skóla eða á öðrum vettvangi), eru oft gerðir ábyrgir fyrir ofbeldinu. Í dag logar allt á frétta- og samfélagsmiðlum vegna frásagna kvenna um kynferðisofbeldi. Konur neita að þaga lengur og tala opinberlega um þessa erfiðu lífsreynslu. Það er frábær staðreynd hugaðra íslenskra kvenna sem neita að bera harm sinn í hljóði.

Á sama tíma spyr undirrituð sig að því hvernig á því standi að við erum ekki komin lengra í opinberun og umræðu á einelti, einkum og sér í lagi vinnustaðaeinelti. Þolendur vinnustaðaeineltis eru hikandi við að segja frá ofbeldinu sem þeir verða fyrir. Ástæðan er fyrst og fremst sú að það ríkja enn fordómar í þjóðfélaginu. Ef þeir koma fram þá trúa þeim fáir og/eða þeir sjálfir gerðir ábyrgir fyrir eineltinu. Þetta á sérstaklega við um hópelti (e. mobbing), þ.e. þá tegund ofbeldis þegar tveir eða fleiri einstaklingar veitast að öðrum einstakingi. Í slíkum tilvikum eru vinnuveitendur oft þátttakendur líka, þar sem þeir ásaka þolandann fyrir ofbeldið eða trúa ekki orðum hans. Þá falla rannsakendur í eineltismálum, sálfræðingar og læknar oft í þá gryfju að ásaka þolandann. Nánar tiltekið er viðhorfið oft að þolandinn sé vandamálið en ekki gerandinn. Undirrituð veit um nokkur slík tilvik hér á landi. Slík ályktun er annað áfall fyrir þolandann (á ensku talað um re-victimization).

Algengt er að gerendur vinnustaðaeineltis gefi þolendum að sök að eiga erfitt andlega og jafnvel koma af stað sögum um að viðkomandi eigi við geðrænan vanda að stríða. Einnig er það oft borið upp á þolendur að eiga erfitt í einkalífi. Ef um konur er að ræða eru þær stimplaðar erfiðar í samskiptum, klikkaðar, frekar/stjórnsamar o.fl.

Raunin er sú að þegar samskiptasaga margra þolanda er skoðuð kemur oft í ljós að hvorki fyrr né síðar hafi viðkomandi átt í samskiptavanda á vinnustað. Nauðsynlegt er þegar eineltismál eru skoðuð að kanna tvenns konar þætti, þ.e. þætti sem tengjast einstaklingum og þætti sem tengjast umhverfinu (t.d. stjórnun og menningu vinnustaðar). Er þetta mikilvægt í tvenns konar skilningi. Annars vegar til að komast að réttri niðurstöðu og hins vegar til að fyrirbyggja frekara einelti á vinnustaðnum.

Ef vanþekking úttektaraðila eða annað veldur því að rannsóknir leiða til rangra niðurstaðna, þá er ekki skrítið að þolendur stígi ekki fram og leit sér hjálpar. Bæði upplifa þeir vonleysi og ótta við að vera dæmdir. Skv. rannsóknum Workplace Bullying Institute(WBI 2013) kemur fram að 47% þolanda telja að fagmenn hafi ekki vitað nógu mikið um einelti til að geta aðstoðað þá með meðferð í kjölfarið. 70% fagfólks þyrfti skv. rannsókninni að fá frekari fræðslu um áhrif stjórnunar og menningar á umhverfið. Klínískir sálfræðingar fókusera mest á að eitthvað sé að í fari einstaklingsins sem til þeirra leitar (þolandans)og gera ekki ráð fyrir að aðrir umhverfis þættir í stjórnun hafi áhrif. Þetta er þekkt sem "the attribution error".

Eins og kerfið virkar í dag á Íslandi, þá er best fyrir þolendur að þegja. Vandinn er með öðrum orðum þaggaður niður. Um leið er óhætt að fullyrða að margir berjast við vanlíðan á vinnustað sem og í einkalífi. Skilaboðin í þessari grein eru þau að því fylgir mikil ábyrgð að rannsaka einelti og aldrei ásættanlegt að gera einn einstakling (þolandann) ábyrgan fyrir vandanum. Þolendur vinnustaðaeineltis eiga rétt á aðstoð og samþykki rétt einsog aðrir þolendur ofbeldis.

 

Höfundur er eigandi og ráðgjafi hjá Officium ráðgjöf ehf.