Hildur Jakobína Gísladóttir

Þessi vika er tileinkuð alþjóðlegri vitundarvakningu um einelti á vinnustöðum. Lítið hefur verið rannsakað hvort að fólk í stjórnunarstöðum sé lagt í einelti en í fyrradag voru niðurstöður norskrar rannsóknar á því birt. Niðurstaða þeirrar rannsóknar sýnir að enginn marktækur munur er á einelti gagnvart starfsmönnum né stjórnendum í Noregi. Stjórnendur verða því einnig fyrir einelti á vinnustöðum jafnvel þótt þeir séu í yfirburðastöðu t.d. gagnvart undirmönnum sínum og gætu því verið i þeirri stöðu að geta beitt valdi. 

Alþjóðlegar rannsóknir sýna að 15% vinnandi fólks verður fyrir einelti á vinnustaðnum sínum. Ef vinnandi fólk á Íslandi er 200.000 eru það 30.000 einstaklingar. Þessar prósentutölur eru sláandi og sér í lagi vegna þess að árið 2015 voru þær ca 4-5 %. Það er því óásættanlegt að vinnustaðaeinelti sé að aukast á sama tíma og við vitum enn betur hvaða þættir það eru á vinnustöðum sem orsaka eineltið. Nú eru flestir vinnustaðir með eineltisstefnur og aðgerðaráætlanir. En ætli það sé þá verið að fara eftir þeim?  

Áhættumat sem gert er á sálfélagslegum þáttum á vinnustöðum geta minnkað líkurnar á að einelti eigi sér stað á vinnustöðum enda virka þær sem fyrsta forvörn. Eineltið hefur svo afdrifarík áhrif á heilsu og líðan fólks og svo neikvæð áhrif á vinnustaðinn og andrúmsloftið þar að það er algjör skylda stjórnenda að reyna að girða fyrir það. Einelti fullorðinna er tabú og þolendur vilja ekki flíka því að hafa orðið fyrir þess konar ofbeldi enda hræddir um að fá ekki vinnu annars staðar vegna neikvæðra ummæla og stundum slúðurs sem gerandinn heldur áfram að tala um við alla sem nenna að hlusta eða þá ef gerandinn er vinnuveitandinn og gefur þolandanum ekki góð meðmæli sem er hluti af áframhaldandi ofbeldi gagnvart þeirri manneskju. Þessi mál halda áfram og því miður er útlit fyrir að vinnustaðaeinelti sé að aukast.  

Skv. rannsókn Branche & Murray sem gerð var 2015 kostar vinnustaðaeinelti um 100.000 dollara per mann á ári. Það eru rúmar 13 milljónir á starfsmann. Þetta er ekki fjarri lagi. Það þarf að fá inn hlutlausan fagaðila sem tekur hátt í eina milljón fyrir verkið. Þá hverfa oftast bæði meintur þolandi og meintur gerandi í burtu frá vinnustaðnum á fullum launum og þeirra störf þarf því líka að manna. Ef þau eru ekki mönnuð leggst meiri vinna á samstarfsaðila og enginn veit hversu lengi það mun vara. Ef viðkomandi starfsmenn eru sérfræðingar af einhverju tagi hverfa stundum með þeim viðskiptavinir með auka fjárhagslegum skaða fyrir fyrirtækið. Starfsmannavelta verður meiri og orðspor fyrirtækja og stofnana er í mikilli hættu. Það er mikilvægt í jafn litlu landi og okkar þar sem samkeppni er hörð. Þar að auki getur fólk í ljósi niðurstaðna höfðað málsókn gegn fyrirtækinu með tilheyrandi kostnaði. Þetta er umhugsunarvert og þá sérstaklega í því ljósi að rannsóknir sýna fram á að vinnustaðaeinelti fer vaxandi. Frá því um 2015 þegar einelti var á heimsvísu um 5% var það komið í 15% árið 2021. Doktorsnemar í klínískri sálfræði við Háskólann í Reykjavík eru að rannsaka kulnum á íslenska vinnumarkaðnum er í vinnslu og niðurstaðna er að vænta vonandi innan skamms.

Einn fremsti rannsóknaraðili á vinnustaðaeinelti í heiminum í dag er Norðmaðurinn, Ståle Einarsen. Hann hefur rannsakað fyrirbærið í 30 ár og í nýjustu grein hans sem kom út í síðustu viku ályktar hann ásamt sínum samstarfsmönnum að streituþættir í stjórnun og skipulagi vinnustaða ásamt stuðningi yfirmanna séu helstu orsakir fyrir að einelti eigi sér stað á vinnustað. Þessu ber að fagna þar sem þetta segir okkur að við getum lagað þessa þætti á vinnustöðum til að minnka skaðann. Í fæstum tilfellum eru það því einstaklingar sem valda þessum skaða. Forvarnir á þeim þáttum sem eiga þátt í að valda þessum skaða eru því á valdi stjórnenda að bæta úr. Það sama á við um kulnun þar sem vinnustaðatengdir þættir í stjórnun og skipulagi eiga þátt í að valda því að hún eigi sér stað ef við tölum út frá skilgreiningu Alþjóðaheilbrigðisstofnarinnar(WHO).

Af hverju eru þá fyrirtæki og stofnanir ekki að sinna þessum áhættuþáttum?

Sennilega vegna þess að lítið er vitað um þessa þætti og þá ekki hvað þarf að gera til að remma þá af. Eitt vitum við þó alla vega fyrir víst að það er gerlegt og nauðsynlegt er að bæta þá. Með þessu er hægt að koma í veg fyrir heilmikinn kostnað, óþægindi og að eiga það á hættu að vinnustaðurinn lamist vegna mála sem koma upp og bíða meðhöndlunar. Það tekur verulega á alla starfsmenn þegar þessi mál koma upp. Þau fyrirtæki og stofnanir sem huga að þessum forvarnarþáttum hafa forskot á markaði og auka líkur á að vinnustaðurinn verði eftirsóttur og vinsæll af öllum hagsmunaaðilum. Þess þá heldur eru það mikilvæg skilaboð til starfsmanna sem sennilega geta aukið hollustu, að stjórnendum standi ekki á sama hvað varðar andlegt heilbrigði starfsfólks síns.

Umræða um kulnun og fleiri stjórnunarlega þætti sem auka á vanlíðan í starfi voru til umfjöllunar í Kastljósi í vikunni. Þar kom fram að dæmi séu um að félagsmenn í stéttarfélögum fái ekki lengur greitt úr sjúkrasjóðum vegna aukinnar ásóknar í sjóðina. Þessi þróun hefur átt sér stað undanfarin ár og ekki fengið nógu verðskuldaða athygli hjá stjórnendum almennt að mati undirritaðrar þrátt fyrir mikla þjóðfélagslega umræðu. Því miður er stór hluti af þeim vanda sem og mikillar starfsmannaveltu, léleg stjórnun eða vankunnátta stjórnenda á málum er lúta að því hvaða áhrif skortur á stuðningi við starfsmenn hafa á vinnustaðinn. Þetta á að sjálfssögðu einnig við stuðning yfirstjórnar við millistjórnendur.

Það fylgir því mikil ábyrgð að vera stjórnandi með mannaforráð og í raun ættu þær kröfur að vera gerðar til stjórnenda (alla vega ríkis sveitarfélaga) að þeir hafi þekkingu á hvað það þýðir að vera með mannaforráð og stjórna vinnuumhverfi sinna undirmanna. Það skiptir því máli að ráða stjórnendur sem hafa þá eiginleika að geta sinnt starfi sínu hvað varðar þekkingu, menntun og reynslu af þeim málaflokki sem í hlut á. Þó er enn mikilvægara að viðkomandi búi yfir góðri samskiptahæfni sem og tilfinningagreind sem mikilvæg er í samskiptum við aðra einstaklinga. Þegar upp er staðið skiptir þetta mestu máli fyrir vinnuumhverfið í heild.

Pólitískt skipuð störf eða vinagreiðar eins og tíðkast hefur í gegnum tíðina er algjör andstaða við öll fræði í vinnusálfræði hvað mannaforráð varðar en eitt er ljóst að í nútíma samfélagi er starfsfólk meðvitaðra um réttindi sín og hvað telst eðlileg og sanngjörn framkoma á vinnustað en áður og því starfsmannavelta vinnustaða oft sú mælieineing sem sýnir fram á hæfni stjórnenda.

Fræga slagorðið okkar Íslendinga „ þetta reddast“ hefur svo oft komið okkur til varnar enda höfum við lengi búið við aðstæður sem hafa ekki unað okkur að skipuleggja fram í tímann t.d vegna veðurs ofl. Hins vegar er það þannig að aðstæður hafa líka breyst með frekari þekkingu og upplýsingaflæði og við getum brugðist við með vissu og því í forvarnarskyni.

Hins vegar er spurningin sú að ef aukin ásókn er í sjúkrasjóði og viðbrögðin þau að loka á það fólk sem á þarf að halda, hver á þá að bera kostnaðinn vegna veikindaleyfa sem eru afleiðing vanþekkingu stjórnenda ef stéttarfélögin hætta því? Starfsmennirnir sjálfir?

Við vitum að forvarnir eru besta leiðin til að fyrirbyggja hin ýmsu málefni sem geta kostað okkur mikið fjármagn og jafnvel mannslíf. Því er í raun mjög umhugsunarvert að þeim stjórnendum sem ráðnir eru inn til að fara með mannaforráð sé ekki gert skylt að fara í gegnum stjórnendaþjálfun áður en þeir taka við slíkri ábyrgð og að aðrar forvarnir eins og áhættumat sé einnig gert skylt og reglulega tekið út af eftirlitsaðilum.  Gleymum ekki heldur að það er ábyrgð stjórna fyrirtækja og stofnana að taka þessi mál til skoðunar og veita stjórnendum aðhald. Þetta kerfi gæti sparað þjóðfélaginu háar upphæðir og auðgað líf margra. 

Höfundur er vinnusálfræðingur

Hvað er að vera í blóma lífsins? Hvenær er það? Á hvaða aldri eða lífsskeiði er fólk í blóma lífsins? Skv. skilgreiningum fellur þar margt undir og yfirleitt í textasamhengi við annað. Allt frá því að vera ungur, heilbrigður, vera á besta aldri og að því að vera einfaldlega á lífi. Flest skiljum við þetta örugglega þannig að vera  ungur og iðinn og þannig á hátindi lífsins. En þá má að sama skapi spyrja hvað er hátindur lífisins? Ok ég veit að þetta er kannski orðið of heimspekileg hugsun en á sama tíma eru hátindur mannsins á misjöfnu æviskeiði. Má kannski  það sama segja um það að vera á besta aldri? Hvenær er þá besti aldurinn og hver ákveður það?

Svarið við þessum spurningum held ég að sé frekar augljóst. Við sjálf ákveðum hvenær við erum á besta aldri og hvenær við erum á hátindi lífsins. Við auðvitað veljum kannski ekki sjálf hvenær við erum á lifi og hvenær ekki en það er kannski einfaldlega sú breyta í þessum ofangreindum skilgreiningum sem ætti síst heima þar? Bakgrunnur okkar, uppeldi, félagslegar og efnahagslegar aðstæður eiga sinn þátt í því að skýra hvenær við erum uppá okkar besta en samfélagið ákveður kannski eitthvað annað. Það skýrist oft í setningum eins og „hvað er hann að vera að eignast barn á gamalsaldri? Af hverju klæðir hún sig svona kominn á þennan aldur? Hvað er hann að fá sér svona unga konu kominn á þennan aldur? Hvað er að henni að vera með svona gömlum manni? Hvað er að henni að fara til Mallorca án barnanna með nýja kærastanum osfrv? Eru þetta ekki hleypidómar sem samfélagið ákveður?

Auðvitað vitum við það að það kemur engum öðrum við hvað við gerum og hvernig við högum okkar lífi. Það snertir bara okkur sjálf og okkar nánustu og enga aðra. Auðvitað eru það allnokkrir sem að eru að hneykslast yfir sig á öðrum og þurfa að tjá það við hvern þann sem nennir að hlusta. Ætli sá hinn sami sé í blóma lífsins eða lífs síns? Það er spurning.

Kannski er það að eignast barn á sjötugsaldri eitthvað sem einhverjum finnst hann kannski einmitt þá vera í blóma lífsins. Einhver klárar kannski menntagráðu á áttræðisaldri og það er bara afrek sem að yngir hann og gerir hann ánægðari með sitt líf. Kannski finnst einhverjum hann vera í blóma lífsins þegar hann klárar stúdentspróf. Kannski finnst einhver hann vera í blóma lífsins þegar hann hættir í neyslu og öðrum kannski þegar þau verða foreldrar, afar eða ömmur.

Hvað sem öllu líður þá erum við í blóma lífsins okkar þegar okkur líður þannig og við veljum það sjálf. Ég myndi segja að það væri huglægt eins og aldur hvers og eins og hans heilsa.

Covid 19 faraldurinn hefur nú varað í 2 ár. Þessi tvö ár hafa verið krefjandi á marga vegu og við höfum eftir bestu getu reynt að lifa sem eðlilegasta lífi við þessar skrýtnu aðstæður. Þessi faraldur hefur haft neikvæð áhrif á líðan og heilsu fólks en nýleg rannsókn gefur til kynna að unga fólkið sé frekar útsettara fyrir streitu, kvíða og þunglyndi tengdum faraldrinum, en aðrir.(Varma, et al, 2021). Í Rannsókninni kom fram að unga fólkið sýndi ekki eins mikla seiglu og eldra fólkið í þessum aðstæðum og að afkomukvíði og þunglyndi fylgdi yngra fólkinu frekar.

Krónísk streita tengd vinnuaðstæðum getur valdið kulnun og þá ef bjargráð einstaklingsins og aðstæðna í vinnustaðarumhverfinu dugar ekki til. Við vitum að heilbrigðiststarfsfólk hefur staðið vaktina við þessar aðstæður í langan tíma en eftir að Covid faraldurinn ruddi sér til rúms hérlendis, bættist ofan á vinnuaðstæður fólks sú ógn að sýkjast af veirunni í vinnunni. Því bættist á streituna og fækkaði þeim persónulegu bjargráðum sem fólk hefur til að halda sér frá kulnum.

Hækkun laun starfsmanna við þessar aðstæður er ekki lausnin. Það er því mikilvægt að stjórnendur kynni sér hvaða vinnuaðstæður þeir sem vinnuveitendur geta haft áhrif á til að koma í veg fyrir kulnum og hvetja starfsfólk sitt til að leita leiða til að gera það sem í þeirra valdi stendur í forvörnum. Þetta er mikilvæg samvinna.Ný rannsókn á kulnum á meðal heilbrigðisstarfsfólk staðfestir eldri rannsóknir sem sýna fram á að ógn af faraldri í vinnuumhverfi hefur áhrif á þróun kulnunar í starfi hjá þessari stétt. Til að mynda eru nokkrar stéttir sem af völdum faraldursins þarf að búa við atvinnuóöryggi eins og t.d atvinna við ferðaþjónustu of flugsamgöngur.

Það er skylda stjórnenda að hlúa að starfsfólki sínu, hlusta á það og kynna sér hvaða forvarnir það eru sem þeir geta sett inn sem verklag á vinnustaðnum og á tímum sem þessum er það enn mikilvægara. Neikvæðar fréttir af smitfjöldahækkunum og eilífum umræðum um faraldurinn getur líka haft sinn toll og því gott að reyna að lífga upp á vinnustaðinn með alls konar uppákomum og með húmorinn að vopni. Það gerir vinnustaðinn ennþá betri og skemmtilegri hvort sem faraldur ríkir eða ekki. Hér er slóð frá OECD með upplýsingum um bjargráð í faraldrinum sem ég hvet stjórnendur og starfsfólk til að kynna sér.

https://www.oecd.org/employment/covid-19.htm